پلیس آب میآید...
در حالی که آب بهعنوان یکی از باارزشترین کالاهای روز دنیا بهشمار میرود، در ایران به ارزانترین کالای خدمات عمومی مبدل شده است. تغییرات اقلیمی، پدیده گرمایشی زمینی و کاهش بارندگیها، ضرورت مدیریت مصرف آب را الزامی کرده است و برای بازمهندسی مصرف آب، بهکارگیری نیروهای متخصص و کارآمد بهترین ابزار مدیریت مصرف بهشمار میرود. استفاده از تکنولوژیهای روز یا کارآمد ساختن تکنولوژیهای در حال استفاده، نحوه نظارت و چگونگی بالا بردن راندمان مصرف آب از دیگر مواردی است که بهکارگیری آنها را الزامی ساخته است.
در گفتگوی حاضر با صفر معروفی عضو شورای مرکزی سازمان نظام مهندسی کشاورزی و استاد دانشگاه؛ برخی سازوکارهای نظام مدیریت آب و چگونگی حضور برخی تشکلهای مردمی و صنفی این حوزه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
کمیته آب در سازمان نظام مهندسی به چه منظور تشکیل شد؟
سازمان نظام مهندسی محملی برای متخصصان بخش آب و کشاورزی است که با توجه به نیاز به بازمهندسی مصرف آب در کشور و با توجه به شرایط کشاورزی باید این دو منبع یعنی آب و نیروی انسانی بازتعریف شود. استفاده از پمپاژهای سنتی، منابع آب، حمل و نقل و حتی بازاریابی محصولات کشاورزی بدون در نظر گرفتن منابع آبی غیرممکن خواهد بود؛ لذا کمیته مصرف آب با هدف استفاده از ظرفیت نیروی انسانی متخصص سازمان نظام مهندسی و همچنین نظارت بر منابع آبی در بخش کشاورزی بهوجود آمد. در همین راستا، تفاهمنامهای با وزارت نیرو منعقد شده است که میتواند بستر مناسبی برای فعالیت دو وزارتخانه جهاد کشاورزی و نیرو باشد.
استفاده از مهندسان آب و کشاورزی چقدر میتواند در مصرف آب و کنترل منابع آبی مؤثر باشد؟
برای توضیح این مطلب کافی است بدانیم بعد از اینکه چند زلزله نظیر زلزله منجیل، رودبار و بم اتفاق افتاد و کارشناسان به این نتیجه رسیدند که برای استحکام بنا باید از مهندسان ناظر ساختمان استفاده کنند که متضمن هزینه و استفاده از ابزار مطمئن بود، سطح ایمنی ساختمان در کشور افزایش یافت و به همین نسبت ضریب امنیت خاطر برای مصرفکنندگان در شرایط اضطراری نظیر زلزله فراهم شد. بر همین اساس کمبود آب و بحران احتمالی که همه دنیا برای آن برنامهریزی میکنند، در ایران نیز باید با برنامهریزی کنترل شود. استفاده از مهندسان آب و کشاورزی در حوزه تولید به مثابه مهندسان ناظر ساختمانی است که میتواند ضریب ایمنی را افزایش دهد. کشاورزانی که بهصورت سنتی و از طریق نان دهقانی امرار معاش میکنند، ضرورت استفاده از مهندسان ناظر را درک نمیکنند، اما وزارتخانه متولی آب با درک صحیح از ضرورت مدیریت آب و با توجه به اصل 44 قانون اساسی، تفاهمنامهای با این سازمان منعقد کرد که در راستای آن، جذب نیروی جوان و کارآمد و تعهدات دوجانبه تعریف شد.
اصول آب مجازی نهادینه شود
مهمترین سیاستهای این تفاهمنامه چیست؟
برنامهریزی برای توسعه کشاورزی و استفاده از آب بهعنوان یک منبع تجدیدناپذیر از مهمترین سیاستهای کلان صنعت آب و بخش کشاورزی است. از آنجا که بخش کشاورزی اصلیترین مصرفکننده آب بهشمار میرود، باید اصول آب مجازی بهعنوان یکی از گزینههای مورد توجه در کشت مورد توجه کشاورزان قرار گیرد و این مهم بدون تعریف مجدد منابع آبی برای کشاورزان در روستاها محقق نخواهد شد. در ایرانی که میانگین بارش کمتر از 250 میلیمتر برآورد میشود، کشت محصولات صیفی نظیر هندوانه که 90 درصد آن را آب تشکیل میدهد، مقرون به صرفه نیست؛ لذا باید محصولات کشاورزی به سمتی گرایش پیدا کنند که علاوه بر آنکه مزیت اقتصاد کشور محسوب شوند، از منابع آبی موجود نیز به نحو بهینه استفاده کنند. کشت زعفران، پسته و خرما از بهترین مزیتهای اقتصادی کشاورزی کشور است که باید تعریف شود.
چگونه میتوان سطح دانش کشاورزان را برای نهادینه کردن آب مجازی افزایش داد؟
قطعاً کشاورزانی که به شکل سنتی و سینهبهسینه اطلاعات خود را طی سالها منتقل کردهاند، باید از طریق همکاریهای نیروهای متخصص در نظام مهندسی، وزارت نیرو و جهاد کشاورزی دانش خود را افزایش دهند. با اختصاص یارانه برای بهکارگیری نیروهای متخصص نظیر مشاوران میتوانند برای اطلاعات لازم درباره منابع آبی، نوع زمین و بهترین محصولی که در شرایط موجود امکان کشت پیدا میکند را به کشاورزان ارائه کنند. در واقع اگر یارانه خدمات تخصصی از سوی دولت در نظر گرفته شود، میتوان انتظار داشت کشاورزان برای کشت محصولات خود از متخصصان بخش کشاورزی مشاوره بگیرند تا علاوه بر مزیت اقتصادی و حاشیه سود مناسب، منابع آبی نیز مورد توجه قرار گیرد.
وقتی بدانیم تنها 30 تا 40 درصد آب در بخش کشاورزی بهصورت بهینه مصرف میشود و 60 درصد هدررفت آب در این حوزه داریم، باید به شکل هوشمندانهای به آن نگاه کرد و خطوط اعتباری لازم را نیز به آن اختصاص داد که بهترین آن یارانه مشاوره متخصص است.
مدیریت آب در عمق زمین
مهمترین علت پایین بودن راندمان آب و هدررفت در بخش کشاورزی چیست؟
مشکل بخش کشاورزی، سطح بالای تبخیر آب است. اگر بتوان سطوح تبخیری در مزرعه را کاهش داد و آب در عمق مزرعه جابهجا شود و از طریق سوپرجاذبها سطح تبخیر به کمترین میزان ممکن کاهش پیدا کند، علاوه بر آنکه در بلندمدت به نفع کشاورز خواهد بود و هزینههای آب را کاهش میدهد، میتواند خاک معمولی را به خاک کامپوزیت تبدیل کرده و با بازمهندسی آب در مزرعه، منابع آب را مورد مصرف بهینه قرار دهد. در واقع مهندسان آب با استفاده از فناوری نو، جابهجایی آب را به جای سطح زمین در عمق زمین تعریف میکنند که ضمن آنکه باید از طریق لوله صورت گیرد و متضمن هزینههای احتمالی برای کشاورز و دولت است، میتواند برای همیشه مصرف آب را به شکل بهینه تعریف کند. از سوی دیگر، از آنجا که انتقال آب در عمق زمین قابل کنترل است، نظارت بر میزان مصرف آب نیز در اختیار دولت خواهد بود و با توجه به منابع آبی موجود، آزاد کردن آب محقق میشود.
پلیس آب ایجاد میشود
برای نهادینه کردن نظام مدیریت مصرف آب، چه گزینههایی دارید؟
ضرورت توجه به متخصصان باید در دستور کار تصمیمگیران سیاسی کشور قرار گیرد. مشارکت بخش خصوصی تنها ابزاری است که میتواند نظارت بر منابع فعلی آب را امکانپذیر کند؛ لذا بهمنظور کنترل مصرف آب، تشکیل گروههای بازرسی بهویژه در دشتهای مختلف و دشتهای ممنوعه نظیر پلیس آب بهعنوان یکی از گزینههایی است که میتواند در این تفاهمنامه به شکل جدی مورد توجه قرار گیرد. اکنون دشتهایی در کشور وجود دارد که منابع آبی آن که جزو منابع ملی و ثروت کشور بهشمار میرود، بهصورت نابخردانهای مورد تاخت و تاز آبی قرار گرفته، بهطوری که چاههای عمیق و نیمهعمیق در دشتها حفر شده و برداشت آب از این دشتها بهصورت بیضابطهای صورت میگیرد؛ لذا پلیس آب بهعنوان ناظر بر چگونگی مصرف آب، یکی از مهمترین مواردی است که باید در آیندهای نزدیک ایجاد شود.
کنتورهای هوشمند چه نقشی در کنترل مصرف آب دارند؟
نصب کنتورهای هوشمند بهمنظور کنترل و برداشت آب توسط بهرهبرداران نیز از مواردی است که میتواند در کنترل مصرف مؤثر باشد، اما از آنجا که این کنتورها مجهز به سیستم GPRS بوده و هزینه قابل توجهی را متوجه کشاورز میکند، اختصاص یارانه از سوی دولت به بهرهبرداران برای تأمین آنها اجتنابناپذیر است. نصب کنتور هوشمند آب، مصرف منابع آب را در همه پایگاههای کشاورزی کشور حتی دورافتادهترین روستاها فراهم میکند و از طریق رصد منابع آبی میتوان به میزان مصرف دقیق آب و کنترل آن اقدام کرد.
تشکلهای آب بران دوباره وارد میدان میشوند
تشکلهای آببران چه تغییری با تشکل گذشته کردهاند؟
ایجاد و مدیریت تشکل آببران در اراضی منابع آبی از دیگر الزامات ضرورت بر مصرف آب است. هرچند در گذشته تشکلهای آببران وجود داشت، اما طی چند سال گذشته با تصویب مجانی شدن آببها، عملاً این تشکلها کاربرد خود را از دست دادند و آب بهعنوان ارزانترین کالای عمومی در دسترس همگان قرار گرفت و هیچ نظارتی نیز بر مصرف آن نمیشد؛ لذا تشکلهای آببران که به شکل تعاونی و با مدیریت مردم و تحت نظارت مهندسان آب فعالیت میکنند، میتوانند نحوه بهرهبرداری از منابع آبی را در روستاها و کانونهای کشاورزی مورد رصد قرار دهند. میرابداران در واقع ناظران آب هستند که حساسیت زمان و میزان مصرف آب را برای دهقانان و کشاورزان تعریف میکنند.
ناظران حفاری آب چه کسانی هستند؟
ناظران حفاری آب در واقع نظارت بر ساختار حفاری و استفاده از ظرفیتهای تخصصی را تسهیل میکنند، به این معنا که حفاری بهصورت تخصصی در چه مناطقی صورت گیرد، چاه در چه عمقی کنده شود و اطلاعات تخصصی که مورد نیاز بهرهبرداران است، از طریق مهندسان ناظر داده شود.
دیده بانان آب و شبکه اطلاعات آبی
آماربرداری آب به چه منظوری خواهد بود؟
آماربرداری کمی و کیفی آب از آبهای سطحی و زیرزمینی مهمترین کاری است که آماربرداران انجام میدهند. در زمان حاضر، وزارت نیرو در فواصل معینی، کنتورهایی نصب کرده است، اما رفتار ایدئولوژیکی آب مشخص نیست؛ لذا با تعریف شبکه اطلاعات جدید آب و تمرکز آنها میتوان مدلهای بهرهبرداری جدیدی ارائه کرد. آماربرداری آب از طریق دیدهبانهای مصرف آب که شرکتهای تحت پوشش سازمان نظام مهندسی آن را اجرایی خواهند کرد، مدیریت پمپاژ در شبکههای زهکشی یا تحت فشار را فراهم میکنند.
کنترل آبهای نظیر آببندها و آبخوانها چگونه صورت خواهد گرفت؟
مدیریت پمپاژ و آبهای تحت فشار و بهکارگیری متخصصان بهمنظور تعادلبخشی در آبخوانها و سفرههای آب زیرزمینی نیز از دیگر موارد این تفاهمنامه خواهد بود. ایجاد مدلهای مصرف آب از آببندها و آبخوانها که در واقع کنترل آبهای سطحی بهشمار میرود، توسط متخصصان به کشاورزان آموزش داده میشود، به این معنا که کشاورز آب پشت آببند و آبخوان را که توسط دولت یا مسئولان محلی بنا شده بهعنوان سرمایه کشت خود بشناسد و برای جلوگیری از هدررفت آن برنامه ارائه کند. چنین تفکری میتواند میزان مصرف آب را کاهش جدی دهد.
نظارت بر اجرای طرحهای در دست اجرا در بخش کشاورزی و در واقع مدیریت چندمنظوره آب و تولید، تعریف مدیریت تلفیقی در وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی است که سازمان نظام مهندسی بهعنوان نقطه عطف این دو وزارتخانه میتواند محملی برای اجرای چنین مدل مدیریتی باشد.
کاهش پروندههای قضایی آب
چگونه میتوان پروندههای قضایی آب را در محاکم قضایی کاهش داد؟
سازمان نظام مهندسی با معرفی کارشناسان رسمی قضایی که میتوانند کار ارزیابی قضایی را انجام دهد، در واقع پروندههای ناشی از اختلافها بین کشاورزان بین حوزه منابع آبی را کاهش میدهد که این متخصصان دارای مجوز و کارشناسان رسمی میزان ارجاع اختلافهای کشاورزان به محاکم قضایی را کاهش میدهند. اراضی تحت پوشش مخازن سدها و منابع آبی و مدیریت مصرف آنها نیز از مواردی است که در این تفاهمنامه برای آن سازوکار اجرایی تدوین شده است.
بازار محلی آب
بازار آب چگونه بهوجود میآید؟
وقتی آب بهعنوان کالایی باارزش مورد توجه قرار گیرد که برای خرید و فروش آن ضوابط قانونی تعریف شود و شرکتهای مهندسی، مشاوران و پیمانکاران بهعنوان ناظران بر برداشت آب در روستاها حضور داشته باشند، عملاً آب از یک کالای ارزان عمومی خارج شده و محملی برای عرضه پیدا میکند که میتوان به آن بازار محلی آب نام داد. جذب مشارکت مردمی از طریق افزایش بهرهوری منابع آب از مهمترین موارد تفاهمنامهای است که بین سازمان نظام مهندسی و وزارت نیرو مورد تأکید قرار گرفته است و در صورت اجرایی شدن میتواند تعریف جدیدی از مدیریت تلفیقی ارائه کند. واگذاری شبکههای آماربرداری اعم از دستی و اتوماتیک و نصب کنتورهای هوشمند و بازرسی آب موضوعهای چالشبرانگیزی هستند که بهعلت آنکه مدلهای جدیدی بهشمار میروند، میتوانند برای سازمان نظام مهندسی هزینه داشته باشند، اما ضرورت مدیریت آب و تمرکز سازمانهای جهانی برای کنترل منابع آبی، مهندسان، اساتید دانشگاه و سازمانهای هوشیار را بر آن داشت برای ایجاد قدمهای نو و بازمهندسی آب، مدلهای جدید ارائه کنند./
گفتگو: فاطمه مهردادیان
منبع: http://www.iana.ir/keshavarzi
20-02-94